فرجام‌شناسی حیات انسان (کتاب)«فرجام شناسی حیات انسان»، اثر غلام حسین تاجری نسب، مجموعه‌ای از کاوش‌ها، سنجش‌ها و پژوهش‌ها درباره مهدویت، به ویژه از دیدگاه دو مکتب شیعه و عامه است که این موضوع را به عنوان یکی از ارکان اساسی آینده شناسی اسلام، نسبت به حیات این جهانی انسان، در گستره متون اسلامی، به ویژه دو منبع کتاب و سنت بررسی می‌کند.کتاب، به زبان فارسی و در سال ۱۳۸۷ ش نوشته شده است. ۱ - ساختار کتابکتاب، با پیشگفتار مؤلف آغاز شده است. مطالب در دو جلد، در شش باب، هر باب در چندین فصل و یک نتیجه گیری با عنوان واپسین گفتار، ارائه شده که در ابتدای هر باب، یک مقدمه و خلاصه محتوای آن باب آمده است. نویسنده، اطلاعات زیادی درباره اصالت مهدویت و تلاش غربیان برای آینده‌هایی که وعده داده شده، ارائه کرده و مشخصات موعود ادیان را با معارف شیعی مقایسه می‌کند، سپس شبهه اقتباس که از سوی خاورشناسان مطرح گردیده، به تفصیل نقد شده است. در بخشی از مطالب، تلاش لغوی، روایی و قرآنی وافری صورت گرفته است تا معانی و مترادفات واژه مهدی و ریشه‌ها و خاستگاه مفهومی آن بررسی شود. این تلاش، در نقد پاسخی است به دیدگاه خاورشناسان و نویسندگانی که نام مهدی علیه‌السّلام را در منابع اصیل اسلامی زیر سؤال برده و میان منابع، تفکیک ایجاد کرده‌اند. نویسنده، در واژه نامه‌های اصیل عربی از دوران قدیم تا عصر جدید و منابع جامع روایی، آیات قرآن و تفاسیر جست وجو کرده و اصالت نام و اندیشه مهدویت را ثابت نموده است. وی سپس آثار مخالفان عقیده مهدویت و شبهات آنان را دسته بندی کرده و به تفصیل، منشا شبهات را شناسایی و به آنها پاسخ داده است. ۲ - گزارش محتوادر پیشگفتار، باور مهدویت به استناد نوشته‌های شیعیان، عامه و نیز خاورشناسان، تعریف و برخی آثار فرهنگی اجتماعی و ثمرات تربیتی- اعتقادی آن، در گذشته و حال، یادآوری شده است. فهرستی از مصنفات پیشینان که نزدیک به موضوع کتاب نوشته شده، به همراه مزایا و محاسن آن، بخش‌های بعدی پیشگفتار است که با تذکر دشواری‌ها و قدرشناسی‌ها به پایان می‌رسد. ۲.۱ - باب اولباب اول، به نقل و نقد شبهه خرافه می‌پردازد تا ثابت کند که انتظار ظهور موعود، در جان و وجدان آدمی ریشه داشته و از عقل و خرد انسانی سرچشمه گرفته است. در تایید این بحث، نوشته‌ها و جامعه‌های آرمانی در تاریخ و فرهنگ بشری مرور شده و سرانجام با نگاهی به تحولات تازه علمی و اجتماعی در قرن کنونی، نشان داده شده است که اعتقاد به مهدی علیه‌السّلام افسانه و اسطوره نیست. ۲.۲ - باب دومباب دوم، به شناسایی انتظار منجی جهانی، در ادیان پیشین آسمانی و نیز ارزشیابی نسبت شبهه «اقتباس» به دیانت اسلام، اختصاص داشته و سخن عده‌ای از مستشرقان، ارزیابی شده است که گفته‌اند: مسلمانان، مهدویت را از بهدینان، جهودان و ترسایان اقتباس کرده‌اند. در این باب، با ارائه مدارکی از کشیشان و اسلام شناسان، تقلید گروه اخیر از دسته نخست، ثابت شده و ضمن بیان جواب کلی، آیاتی از قرآن حاوی هفت نکته اساسی در دلائل وحدت و عوامل اختلاف ادیان، ذکر گردیده است. سپس با نقل گزیده‌هایی از انجیل، تورات و اوستا اثبات شده است که چهره اسلامی و به ویژه شیعی این عقیده، هرگز عاریتی از آن سه دیانت نیست و اگر در بخشی جهات و جوانب، وحدت کلی و شباهت اجمالی دیده می‌شود، حکایت از یک سانی اساس و یگانگی منبع این آیین‌های ربانی می‌نماید که همان وحی آسمانی است. ۲.۳ - باب سومباب سوم، با نظر در نام و نشان مصلح منتظر آغاز می‌شود. مؤلف در این بخش، معانی لقب مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف را در لغت نامه‌های معتبر زبان عربی گردآورده، کاربرد همین واژه را در کتاب و سنت جسته و موارد به دست آمده را گروه بندی و نمونه دهی کرده است؛ در ضمن، پاره‌ای از اخبار مشکل آفرین، نظیر آنچه در فضیلت «معاویه» روایت کرده‌اند را با معیارهای علم الحدیث سنجیده و از ارزش انداخته است. از آنجا که برخی مستشرقان و مقلدان مسلمان آنان، برای خدشه در مقصود از لقب یادشده، چند شعر تازی را دستاویز کرده‌اند، مؤلف در این بخش، ادب منظوم عربی، از عصر جاهلی تا قرن ششم قمری را وارسی و کاربرد ابیات دارای این واژه را به ترتیب زمانی، شناسایی کرده است. نویسنده با برآورد منطقی بخشی از این گزارش ادبی- تاریخی و نیز اثبات تواتر دانشوران اسلامی بر اعلام تواتر احادیث مهدوی، نشان می‌دهد که در این آیین، انتظار منجی دادگر، پایگاهی اصیل و راستین دارد. ۲.۴ - باب چهارممحور اصلی مباحث در باب چهارم، رویارویی با منکران و مخالفان اسلامیت عقیده مهدویت بوده و کوبنده‌ترین ایرادات این گروه، مانند آنچه ابن خلدون، عبد الرحمان بن محمد الحضرمی مورخ جامعه شناس تونسی و قاضی القضات اندلسی در مقدمه «العبر» خود نگاشته است، تحت چهار عنوان «سکوت»، «تضعیف»، «تعارض» و «انکار» دسته بندی و نقد شده تا هم مکانت علمی این شبهات علنی و هم متانت اسلامی آن اعتقاد یقینی شود. مؤلف پس از بیان وجوب پذیرش خبرهای غیبی پیامبران، در پرتو چند آیه و دلیل، اسلامیت اعتقاد به مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف را اثبات می‌کند. ۲.۵ - باب پنجمباب پنجم، مقدمه‌ای کوتاه و عمیق درباره قرآن و کهن‌ترین شیوه تفسیر آن؛ یعنی روش «اثری» یا «بالماثور» دارد که در آغاز آن، از ساختار رازمند و طبیعت رمزآگین کلام ثقیل و تفسیرپذیر پروردگار یاد کرده و آن گاه به منابع این شیوه هم ریشه با قرآن، در دو مکتب امامیه و عامه اشاره می‌نماید. به دنبال این مقدمه، بیش از صد آیه از قرآن، همراه با تفسیر ماثور آن نقل شده که در مصادر کهن یا مهم حدیثی، تفسیری و عقیدتی دو مذهب مزبور، درباره نهضت موعود با حوادث وابسته به ظهور، آمده است. ترتیب و سازمان این آیات، سبک تازه و اسلوب نوینی دارد که وحدت نظر دو مکتب و نیز نحوه نسبت هر آیه با مهدویت را نشان می‌دهد؛ بدین گونه که آیات «مختص» به آثار هر مذهب، از آیات «متبع» متون دیگری و از آیات «مشترک» مصادر دو گروه، تفکیک یافته و هماهنگ با نوع برداشت و استفاده از آیه که «تفسیر به ظاهر» یا «تاویل به باطن» یا «تعیین مصداق» یا «تمثیل و استشهاد» بوده است؛ دسته بندی شده است. در پایان این باب، آمارها، جدول‌ها و نمایه‌های سودمندی از مندرجات آن وجود دارد. ۲.۶ - باب ششمدر باب ششم، مجموعه‌ای از احادیث نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، درباره مهدویت فراهم آمده است که متون قدیم دو فریق؛ یعنی آثاری که حدودا هفت قرن از عمرشان می‌گذرد، نقل کرده‌اند. این اخبار نیز به همان اسلوب آیات، از جهت «اتباع»، «اختصاص» و «اشتراک»، جداگشته و آنگاه، به مانند کتب «مسند»، بر اساس راوی نخست روایت، در بخش‌های مستقل نگاشته شده‌اند. در ضمن، برخی از مشکلات و تناقضات میان منقولات دو مکتب، بررسی و چاره جویی گردیده است. مقدمه این باب، فضل و برتری کمی و کیفی احادیث مهدوی در متون شیعی، نسبت به مصادر سنی را سبب شناسی می‌کند. بدین جهت، به تطبیق علمی این دو دیدگاه، در دو موضوع «تاریخ کتابت و تدوین سنت» و «جایگاه عترت و اصحاب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم » می‌پردازد. این باب نیز حاوی مؤخره‌های آماری است. ۲.۷ - واپسین گفتارواپسین گفتار، در دو بخش، نتایج کلی به دست آمده از کتاب را گزارش کرده و به منظور گسترش آرمان والای مهدوی، اقدامات پیشنهادی لازم و سودمندی را توضیح می‌دهد، مانند: ۱. نگارش رسالات دانشگاهی و نیز تعیین واحدهای درسی، در رشته‌های مرتبط؛ ۲. حضور علمی در شبکه‌های جهانی رایانه‌ای و نقد منطقی اندیشه‌های ناهمانگ؛ ۳. برگزاری همایش‌های فرهنگی بین المللی؛ و... ۳ - وضعیت کتابکتاب، بخشی از پایان نامه مؤلف در دوره دکتری الهیات و معارف اسلامی با گرایش علوم قرآن و حدیث در موضوع جهانی «آرمان آینده برین، برای حیات انسان در زمین» بوده و به زبان ترکی استانبولی نیز ترجمه و در ترکیه به چاپ رسیده است. فهرست مطالب، در ابتدا و فهرست کتاب شناسی منابع و مصادر در انتهای هر جلد آمده است. پاورقی‌ها به ذکر منابع، ترجمه لاتین بعضی کلمات و توضیح آنها پرداخته است. [۱]
«امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف در آینه قلم کارنامه منابع پیرامون امام مهدی علیه‌السّلام و مهدویت»، ج۲، ص۸۳۷.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار کتابخانه مهدویت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |